Mỹ latinh là gì? Các nghiên cứu khoa học về Mỹ latinh
Mỹ Latinh là khu vực ở châu Mỹ gồm các quốc gia và vùng lãnh thổ nói tiếng Tây Ban Nha, Bồ Đào Nha, chịu ảnh hưởng sâu từ văn hóa Latinh. Đây là khái niệm địa – chính trị và văn hóa phản ánh lịch sử thực dân hóa, gắn với sự đa dạng ngôn ngữ, văn hóa và bản sắc khu vực.
Định nghĩa và khái niệm cơ bản về Mỹ Latinh
Mỹ Latinh (Latin America) là thuật ngữ dùng để chỉ một khu vực địa – chính trị và văn hóa tại châu Mỹ, bao gồm các quốc gia và vùng lãnh thổ nơi phần lớn dân cư nói các ngôn ngữ có nguồn gốc từ tiếng Latinh, cụ thể là tiếng Tây Ban Nha và tiếng Bồ Đào Nha. Trong một số ngữ cảnh, khái niệm này còn bao gồm các vùng nói tiếng Pháp ở Caribe và Nam Mỹ, nhưng thông dụng nhất vẫn là hai nhóm ngôn ngữ trên.
Thuật ngữ “Mỹ Latinh” ra đời vào thế kỷ XIX, xuất phát từ khái niệm “ngôn ngữ Latinh” nhằm phân biệt với các khu vực nói tiếng Anh ở châu Mỹ. Đây không chỉ là khái niệm ngôn ngữ – văn hóa, mà còn là thuật ngữ lịch sử phản ánh quá trình thực dân hóa của Tây Ban Nha và Bồ Đào Nha tại Tân Thế giới trong khoảng từ cuối thế kỷ XV đến thế kỷ XIX.
Bảng khái quát đặc điểm nhận diện Mỹ Latinh:
| Tiêu chí | Mỹ Latinh | Không thuộc Mỹ Latinh |
|---|---|---|
| Ngôn ngữ chính | Tây Ban Nha, Bồ Đào Nha (một số vùng tiếng Pháp) | Tiếng Anh, tiếng Hà Lan, tiếng Pháp (đa số Caribe) |
| Lịch sử thuộc địa | Chịu ảnh hưởng sâu từ Tây Ban Nha, Bồ Đào Nha | Chịu ảnh hưởng Anh, Pháp, Hà Lan |
| Văn hóa | Pha trộn bản địa, Âu châu, Phi châu | Ảnh hưởng Âu châu khác, ít yếu tố bản địa |
Phạm vi địa lý và các khu vực thành phần
Mỹ Latinh trải dài trên một khu vực rộng lớn từ phía nam Hoa Kỳ, qua toàn bộ Mexico, vùng Trung Mỹ, Caribe nói tiếng Tây Ban Nha và Bồ Đào Nha, đến toàn bộ Nam Mỹ trừ các lãnh thổ thuộc Anh, Hà Lan hoặc Pháp. Diện tích khoảng 19,2 triệu km², chiếm khoảng 13% diện tích đất liền toàn cầu, với dân số hơn 650 triệu người (ước tính năm 2023).
Các tiểu vùng chính thường được phân chia như sau:
- Bắc Mỹ Latinh: Mexico và các quốc gia Trung Mỹ gồm Guatemala, Belize (dù tiếng Anh là ngôn ngữ chính nhưng có ảnh hưởng văn hóa Latinh), Honduras, El Salvador, Nicaragua, Costa Rica, Panama.
- Caribe Latinh: Cuba, Cộng hòa Dominica, Puerto Rico (lãnh thổ liên kết với Mỹ, nói tiếng Tây Ban Nha), cùng một số đảo nói tiếng Pháp hoặc pha trộn.
- Nam Mỹ Latinh: bao gồm hầu hết các quốc gia từ Colombia, Venezuela, Ecuador, Peru, Bolivia, Brazil, Paraguay, Uruguay, Argentina, Chile.
Bảng phân loại theo tiểu vùng và quốc gia tiêu biểu:
| Tiểu vùng | Quốc gia tiêu biểu | Ngôn ngữ chính |
|---|---|---|
| Bắc Mỹ Latinh | Mexico, Guatemala, Honduras | Tây Ban Nha |
| Caribe Latinh | Cuba, Puerto Rico | Tây Ban Nha |
| Nam Mỹ Latinh | Brazil, Argentina, Chile | Bồ Đào Nha (Brazil), Tây Ban Nha |
Lịch sử hình thành và phát triển
Trước khi châu Âu đặt chân đến, Mỹ Latinh là nơi phát triển của nhiều nền văn minh rực rỡ như Maya, Aztec ở Trung Mỹ và Inca ở Nam Mỹ. Các xã hội này đạt được nhiều thành tựu về kiến trúc, nông nghiệp, thiên văn học và nghệ thuật. Tuy nhiên, từ cuối thế kỷ XV, các đoàn thám hiểm Tây Ban Nha và Bồ Đào Nha đã lần lượt chinh phục và đặt ách thống trị lên hầu hết khu vực.
Thời kỳ thực dân kéo dài hơn ba thế kỷ, dẫn đến sự biến đổi sâu sắc về dân cư do nhập cư từ châu Âu và châu Phi (thông qua buôn bán nô lệ), cùng với sự suy giảm mạnh dân số bản địa vì dịch bệnh và xung đột. Văn hóa và tôn giáo bản địa bị pha trộn hoặc thay thế bởi các yếu tố châu Âu, đặc biệt là Công giáo La Mã.
Từ đầu thế kỷ XIX, phong trào độc lập lan rộng khắp khu vực, khởi nguồn từ cuộc chiến tranh giành độc lập của Haiti (1804) và tiếp theo là các cuộc khởi nghĩa ở Nam Mỹ do các lãnh tụ như Simón Bolívar, José de San Martín lãnh đạo. Đến giữa thế kỷ XIX, hầu hết các quốc gia Mỹ Latinh đã thoát khỏi ách thực dân, nhưng vẫn tiếp tục đối mặt với biến động chính trị và sự can thiệp từ các cường quốc.
Ngôn ngữ và văn hóa
Tiếng Tây Ban Nha là ngôn ngữ phổ biến nhất tại Mỹ Latinh, được sử dụng chính thức tại 18 quốc gia. Tiếng Bồ Đào Nha đứng thứ hai, chủ yếu ở Brazil – quốc gia lớn nhất về diện tích và dân số. Ngoài ra, tiếng Pháp được sử dụng ở một số lãnh thổ như Guadeloupe, Martinique, Guyane thuộc Pháp. Bên cạnh đó, hàng trăm ngôn ngữ bản địa vẫn tồn tại, tiêu biểu như Quechua, Aymara, Guarani, Nahuatl.
Văn hóa Mỹ Latinh là sự hòa trộn giữa ba nguồn chính:
- Di sản bản địa: nghệ thuật, kiến trúc, ẩm thực và tín ngưỡng truyền thống.
- Ảnh hưởng châu Âu: ngôn ngữ, tôn giáo Công giáo, hệ thống pháp luật.
- Ảnh hưởng châu Phi: âm nhạc, vũ điệu, ẩm thực do cộng đồng người gốc Phi mang đến trong thời kỳ buôn bán nô lệ.
Âm nhạc và khiêu vũ là một phần nổi bật của văn hóa khu vực, với các thể loại nổi tiếng toàn cầu như samba (Brazil), tango (Argentina), salsa (Cuba và Puerto Rico), reggaeton (Puerto Rico). Các lễ hội quy mô lớn như Carnival ở Rio de Janeiro, Día de los Muertos ở Mexico phản ánh sự đa dạng và sức sống văn hóa của Mỹ Latinh.
Kinh tế và thương mại
Nền kinh tế Mỹ Latinh có sự đa dạng lớn, bao gồm các nền kinh tế công nghiệp hóa ở mức cao như Brazil, Mexico, Argentina và Chile, cùng với các nền kinh tế phụ thuộc nhiều vào xuất khẩu nguyên liệu thô và nông sản như Venezuela, Bolivia, Paraguay. Khu vực này giàu tài nguyên thiên nhiên: dầu mỏ (Venezuela, Brazil, Mexico), đồng (Chile, Peru), quặng sắt (Brazil), lithium (Bolivia, Argentina, Chile), và nông sản xuất khẩu như cà phê, đậu nành, ngô, đường mía.
Brazil và Mexico là hai nền kinh tế lớn nhất, đóng vai trò quan trọng trong chuỗi cung ứng toàn cầu. Brazil nổi bật về sản xuất nông nghiệp, khai thác khoáng sản và công nghiệp chế tạo; Mexico gắn kết mạnh mẽ với kinh tế Hoa Kỳ thông qua USMCA (Hiệp định Mỹ – Mexico – Canada).
Khu vực tham gia nhiều khối thương mại khu vực như:
- MERCOSUR (Thị trường chung Nam Mỹ): gồm Brazil, Argentina, Uruguay, Paraguay, thúc đẩy tự do thương mại và hợp tác kinh tế.
- Liên minh Thái Bình Dương: gồm Mexico, Colombia, Peru, Chile, tập trung vào hội nhập kinh tế với khu vực châu Á – Thái Bình Dương.
- Cộng đồng Andean (CAN): gồm Bolivia, Colombia, Ecuador, Peru, hướng tới hội nhập kinh tế – xã hội.
Thách thức kinh tế của khu vực bao gồm sự phụ thuộc vào giá hàng hóa thế giới, biến động tỷ giá, lạm phát, nợ công cao và bất bình đẳng thu nhập. Ngoài ra, tình trạng tham nhũng và bất ổn chính trị ở một số quốc gia làm giảm hiệu quả của các chính sách kinh tế.
Chính trị và hệ thống quản trị
Phần lớn các quốc gia Mỹ Latinh áp dụng mô hình cộng hòa dân chủ tổng thống chế hoặc bán tổng thống chế. Tuy nhiên, lịch sử khu vực ghi nhận nhiều giai đoạn bất ổn chính trị, bao gồm đảo chính quân sự, xung đột vũ trang và chế độ độc tài.
Từ cuối thế kỷ XX, xu hướng dân chủ hóa trở nên rõ rệt với việc tổ chức bầu cử tự do, minh bạch hơn. Tuy nhiên, một số quốc gia vẫn gặp khó khăn trong việc củng cố pháp quyền và chống tham nhũng. Tổ chức Tổ chức các quốc gia châu Mỹ (OAS) đóng vai trò giám sát và thúc đẩy dân chủ, nhân quyền trong khu vực.
Chính trị khu vực chịu ảnh hưởng từ:
- Xung đột lợi ích kinh tế – xã hội giữa các tầng lớp dân cư.
- Sự phân cực ý thức hệ giữa các chính phủ cánh tả và cánh hữu.
- Ảnh hưởng từ các cường quốc như Hoa Kỳ, Trung Quốc, Liên minh châu Âu.
Vấn đề xã hội và môi trường
Mỹ Latinh là khu vực có mức chênh lệch thu nhập cao. Nhiều quốc gia đối mặt với các vấn đề xã hội nghiêm trọng:
- Tội phạm có tổ chức và bạo lực đô thị: đặc biệt ở Mexico, Honduras, El Salvador.
- Di cư bất hợp pháp: hàng triệu người di cư từ Trung Mỹ và Caribe tìm kiếm cơ hội ở Bắc Mỹ.
- Chất lượng giáo dục và y tế chưa đồng đều giữa các vùng.
Về môi trường, khu vực này đóng vai trò trọng yếu trong cân bằng sinh thái toàn cầu nhờ rừng Amazon – “lá phổi xanh của Trái đất”. Tuy nhiên, nạn phá rừng, khai thác mỏ trái phép, ô nhiễm nguồn nước và biến đổi khí hậu đang đe dọa nghiêm trọng. Theo Ngân hàng Thế giới, bảo tồn môi trường và phát triển bền vững là ưu tiên hàng đầu của khu vực.
Vai trò quốc tế và hội nhập khu vực
Mỹ Latinh có vai trò chiến lược trong an ninh lương thực, năng lượng và tài nguyên khoáng sản toàn cầu. Khu vực này là nhà cung cấp hàng đầu thế giới về đồng, lithium, cà phê, đường và đậu nành. Đồng thời, Mỹ Latinh đóng góp quan trọng trong các sáng kiến quốc tế về biến đổi khí hậu và phát triển bền vững.
Trên bình diện quốc tế, các quốc gia Mỹ Latinh tham gia tích cực vào Liên Hợp Quốc, G20 (Argentina, Brazil, Mexico), và các hiệp định thương mại xuyên lục địa. Nội khối, khu vực đẩy mạnh hội nhập thông qua các cơ chế hợp tác như MERCOSUR, Liên minh Thái Bình Dương, UNASUR.
Triển vọng phát triển
Mỹ Latinh có nhiều lợi thế phát triển:
- Dân số trẻ và đang đô thị hóa nhanh.
- Nguồn tài nguyên phong phú.
- Tiềm năng du lịch lớn với cảnh quan và di sản văn hóa phong phú.
Tuy nhiên, triển vọng phát triển phụ thuộc vào khả năng giải quyết các vấn đề tồn đọng: cải thiện quản trị công, đa dạng hóa nền kinh tế, nâng cao chất lượng giáo dục, giảm bất bình đẳng và bảo vệ môi trường.
Các tổ chức quốc tế như Ủy ban Kinh tế Liên Hợp Quốc về Mỹ Latinh và Caribe (ECLAC) khuyến nghị khu vực cần tăng cường đầu tư vào hạ tầng xanh, đổi mới công nghệ và cải cách thể chế để tận dụng tối đa tiềm năng.
Tài liệu tham khảo
Các bài báo, nghiên cứu, công bố khoa học về chủ đề mỹ latinh:
- 1
- 2